شهرنشینی در زاهدان رشته معماری و شهرسازی
مقدمه
با توجه به روند سریع شهر نشینی، افزایش جمعیت، كمبود زمین و تحولات اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی جوامع موجب دگرگونیهای كالبدی در شهرها شده است.پس از انقلاب صنعتی آپارتمان نشینی شكل نوینی به خود گرفت و جنبه های گوناگون زندگی بشری از جمله نظام های سكونتگاهی را تحت تاثیر قرا رداد موج این تاثیر گذاری از كشورهای صنعتی آغاز گشت و به كشورهای در حال توسعه از جمله ایران رسید.
توسعه آپارتمان نشینی نه تنها در شكل گیری و روند شهر نشینی تاثیر داشته است بلكه رشد كالبدی و فیزیكی شهرها را دگرگون ساخته است .رشد فزاینده و شتابان جمعیتی و فیزیكی شهر زاهدان و به دنبال آن توسعه آپارتمان نشیی از این منظر قابل توجه است به طوری كه جمعیت این شهر در طی هشتاد سال از كمتر از 5000 نفر در هسته اولیه (حدود سال 1300) به 17495 نفر در 1335 و به 419518 نفر در 1375 رسیده است و پیش بینی می شود كه در 1380 به 548886 نفر رسیده باشد و این افزایش که رشد جمعیت متوسط 27/8 درصد در این سالها را داشته است گسترش فیزیكی فزاینده شهر را نیز توجه می كند این رشد همراه با پدیدآمدن شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پدیده آپارتمان نشینی را در زاهدان تقویت خواهد نمود . در این راستا با بهره گیری از نظریات كلاسیك و مدرن در زمینه تكوین و تكامل شهرها و نظریات ساخت شهرها، شهرنشینی را از دو بعد عوامل درونزا و برونزا بررسی كرده و در انتها به طریق مطالعه میدانی تاثیر برآیند این دو دسته عوامل را بر توسعه آپارتمان نشینی مورد آزمون قرار داده ایم نتایج حاصله از آن بدین گونه است كه رشد شتابان شهر زاهدان عمدتا ناشی از عوامل برونزا شامل عوامل سیاسی و اداری دولت می باشد.
این پژوهش شامل شش فصل است كه از میان آنها بعد از فصل اول كه بیان مسئله است سه فصل بر مبنای مطالعات كتابخانه ای ویك فصل بر مبنای مطالعات میدانی شكل گرفته است و در فصل ششم نیز نتیجه گیری و آزمون فرضیات را آورده ایم.
فهرست مطالب:
فصل اول : چهار چوب كلی تحقیق
1-1 -طرح مساله............................................................................................................................. 1
2-1 -ضرورت تحقیق ................................................................................................................... 1
3-1- قلمروتحقق ........................................................................................................................... 2
4-1- اهداف تحقیق........................................................................................................................ 2
5-1- سئوالات اساسی..................................................................................................................... 2
6-1- فرضیات پژوهش................................................................................................................... 3
7-1- روش تحقیق ......................................................................................................................... 3
8-1- پیشینه تحقیق..........................................................................................................................5
9-1- محدودیت تحقیق .................................................................................................................6
فصل دوم : مبانی نظری تحقیق
1-2- شهر چیست.............................................................................................................................7
2-2- تعاریف مختلف شهر...............................................................................................................8
3-2- عوامل مؤثر در تكوین و تكامل شهر نشینی.............................................................................9
1-3-2- دیدگاههای كلاسیك(درونزا) در شكل گیری شهرها .....................................................10
1-1-3-2-نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی.......................................................................10
2-1-3-2- نظریه اقتصادی : شهر به عنوان یك بازار ......................................................................13
3-1-3-2- نظریه شهر به عنوان یك پایگاه نظامی و دفاعی.............................................................15
4-1-3-2- نظریه مذهبی، گسترش معابد و عبادتگاهها...................................................................16
5-1-3-2- موقعیت چهاراهی در ایجاد شهرها................................................................................17
2-3-2 دیدگاههای مدرن (برونزوا) در شكل گیری شهرها ...........................................................17
1-2-3-2 سیاستهای استعماری كشورهای توسعه یافته ..................................................................19
2-2-3-2- سیاستهای دولتها در مسائل مرزی و استراتژیك..........................................................22
3-2-3-2- اهداف سیاسی – اداری دولتها ....................................................................................23
4-2-3-2- وجود قطب های صنعتی ..............................................................................................24
5-2-3-2- وجود راهها .................................................................................................................26
4-2- نظریه های ساخت شهر ........................................................................................................29
1-4-2- ساخت دوایر متحدالمركز............................................................................................... 29
2-4-2- ساخت قطاعی شهر..........................................................................................................30
3-4-2- ساخت ستاره ای شكل....................................................................................................31
4-4-2- ساخت چند هسته ای......................................................................................................33
5-4-2- ساخت عمومی شهرها.....................................................................................................35
6-4-2- ساخت طبیعی شهرها .....................................................................................................35
7-4-2- ساخت خطی یا كریدوری..............................................................................................36
فصل سوم : بررسی ساختار جغرافیای طبیعی و انسانی شهر زاهدان
1-3- ویژگیهای جغرافیای طبیعی شهر زاهدان.............................................................................38
1-1-3- موقعیت جغرافیایی .........................................................................................................38
2-1-3- موقعیت ریاضی و نسبی شهر زاهدان..............................................................................38
3-1-3- ویژگیهای زمین شناسی منطقه زاهدان................................................................................41
4-1-3- ویژگیهای زمین شناختی حوضه آبریز زاهدان...................................................................42
5-1-3- ژئومورفولوژی حوضه زاهدان...........................................................................................44
1-5-1-3- ژئومورفولوژی ساختمانی حوضه زاهدان.......................................................................47
2-5-1-3- ژئومورفولوژی اقلیمی حوضه زاهدان...........................................................................48
6-1-3- شرایط اقلیمی محدوه زاهدان...........................................................................................51
1-6-1-3- عوامل ماكروكلیمایی...................................................................................................51
2-6-1-3-عوامل میکرو کلیمایی...................................................................................................51
7-1-3- بادهای منطقه ...................................................................................................................52
8-1-3- میزان دما و طوبت در منطقه .............................................................................................54
9-1-3- بارندگی و ریزش جوی درمنطقه.....................................................................................56
10-1-3- منابع آب منطقه..............................................................................................................57
1-10-1-3-آبهای سطح الارضی...................................................................................................58
2-10-1-3- آبهای زیر زمینی حوضه زاهدان................................................................................60
2-3- ساختار دموگرافی و ویژگیهای انسانی شهر زاهدان..............................................................61
1-2-3-تعداد جمعیت و تحولات آن طی سالهای(1335 تا1375).................................................61
2-2-3- تراكم نسبی جمعیت در سطح شهر ..................................................................................64
3-2-3- ساختمان جمعیت .............................................................................................................73
1-3-2-3- ساخت سنی.................................................................................................................73
2-3-2-3- نسبت جنسی................................................................................................................77
4-2-3- بعد خانوار .......................................................................................................................80
5-2-3- حركات جمعیت .............................................................................................................81
1-5-2-3- حركات زمانی جمعیت ..............................................................................................82
2-5-2-3- حركات مكانی جمعیت ..............................................................................................82
6-2-3- عوامل مهاجرت به زاهدان ..............................................................................................84
1-6-2-3- عامل جغرافیایی..........................................................................................................84
2-6-2-3- عوامل اجتماعی و فرهنگی و اداری...........................................................................85
3-6-2-3- عوامل اقتصادی..........................................................................................................85
7-2-3- فعالیت و اشتغال...............................................................................................................86
8-2-3- وضعیت اشتغال در بخشهای مختلف ...............................................................................87
1-8-2-3- شاغلین بخش كشاورزی.............................................................................................89
2-8-2-3- شاغلین بخش صنعت ..................................................................................................91
3-8-2-3- شاغلین بخش خدمات ................................................................................................92
9-2-3- وضعیت كلی سواد در زاهدان..........................................................................................94
فصل چهارم : بررسی روند شهر نشینی و تغییرات كاركردی شهر زاهدان
1-4- روند شكل گیری شهر زاهدان.............................................................................................96
1-1-4- تحولات جهانی و اهمیت یافتن منطقه به لحاظ ژئوپولتیك..............................................96
1-1-1-4- منطقه بلوچستان و سرحد ............................................................................................96
2-1-1-4- منطقه دزداب.............................................................................................................100
2-1-4- تغییر قدرت از قاجار به پهلوی و استراتژی شهر زاهدان .................................................102
2-4- سیاستهای دولت در توسعه شهر نشینی زاهدان.....................................................................103
3-4- تغییرات كاركردی در شهر زاهدان ....................................................................................124
1-3-4- كاركرد نظامی سیاسی....................................................................................................124
2-3-4- كاركرد اداری................................................................................................................125
3-3-4- كاركرد خدماتی ...........................................................................................................126
4-4- موانع عمده توسعه و جهت توسعه شهر زاهدان ..................................................................128
1-4-4- موانع درجه یك توسعه (موانع طبیعی)...........................................................................128
2-4-4- موانع درجه دو توسعه (موانع مصنوعی).........................................................................128
3-4-4-موانع درجه سوم توسعه (موانع اقتصادی).......................................................................129
4-4-4- توسعه اراضی شهر در ادوار مختلف و جهت توسعه شهر ...........................................129
فصل پنجم :بررسی توسعه آپارتمان نشینی در زاهدان
1-5 آپارتمان چیست ...........................................................................................................132
2-5- سابقه آپارتمان نشینی در جهان ...................................................................................132
3-5- سابقه آپارتمان نشینی در تهران ...................................................................................134
4-5- سابقه آپارتمان نشینی در زاهدان .................................................................................135
5-5 مكان یابی مجتمع های آپارتمانی در شهر زاهدان ..........................................................136
6-5- ضرورت ایجاد آپارتمان سازی در زاهدان ..................................................................137
7-5- بررسی وضعیت آپارتمان نشینی در زاهدان ..................................................................138
1-7-5- بررسی رابطه شغل ساكنین در مجتمع های آپارتمانی ..............................................142
2-7-5- بررسی رابطه میزان تحصیلات در مجتمع های آپارتمانی .........................................143
3-7-5- بررسی رابطه میزان درآمد در مجتمع های آپارتمانی.................................................145
4-7-5- بررسی رابطه بعد خانوار در مجتمع های آپارتمانی...................................................146
5-7-5- بررسی رابطه قومیتهای ساكن در مجتمع های آپارتمانی............................................148
6-7-5- بررسی رابطه انتخاب مجتمع های آپارتمانی برای سكونت .......................................149
8-5- بررسی فرهنگ آپارتمان نشینی در مجتمع های آپارتمانی ............................................151
9-5- بررسی روابط اجتماعی در مجتمع های آپارتمانی ........................................................152
10-5- بررسی ویژگیهای كالبدی مجتمع های آپارتمانی.......................................................153
1-10-5- بررسی تعداد طبقات در مجتمع های آپارتمانی......................................................153
2-10-5- بررسی تعداد اطاق در مجتمع های آپارتمانی ........................................................154
3-10-5- بررسی نوع مصالح ساختمانی در مجتمع های آپارتمانی ........................................155
4-10-5- بررسی عمر بنا مجتمع های آپارتمانی ...................................................................155
5-10-5- بررسی امكانات و خدمات محله ای در مجتمع های آپارتمانی ...............................155
6-10-5- بررسی وضعیت بهداشت در مجتمع های آپارتمانی ...............................................156
11-5- بررسی نقاط قوت و ضعف در مجتمع های آپارتمانی شهر زاهدان .............................158
1-11-5- نقاط قوت ............................................................................................................158
1-1-11-5- دسترسی به منابع مالی .......................................................................................158
2-1-11-5-صرفه جویی در مصرف مصالح..........................................................................159
3-1-11-5- سرعت در فرآیند ساخت .................................................................................160
4-1-11-5- ارتقای تكنولوژی و ارتقای كیفیت ..................................................................161
5-1-11-5- دسترسی به تسهیلات عمومی ...........................................................................161
2-11-5- نقاط ضعف .........................................................................................................161
1-2-11-5- كمبود امكانات، خدماتی و رفاهی ...................................................................162
2-2-11-5- مشكلات سیستم جمع آوری زباله....................................................................163
3-2-11-5- كبمود پاركینگ .............................................................................................164
4-2-11-5- كمبود فضای بازی مناسب برای كودكان ........................................................165
12-5- عوارض زیست محیطی در مجتمع های آپارتمانی .....................................................166
1-12-5- موقعیت و قطه بندی زمین ....................................................................................166
1-1-12-5- موقعیت ساختمانها ...........................................................................................166
2-1-12-5- قطعه بندی زمین ..............................................................................................167
2-12-5- عوارض طبیعی ....................................................................................................168
1-2-12-5- عوارض مربوط به خاك و زمین ......................................................................168
2-2-12-5- هوا .................................................................................................................168
3-2-12-5- صدا ...............................................................................................................169
4-2-12-5- نور..................................................................................................................169
5-2-12-5- حرارت و برودت ...........................................................................................169
3-12-5- عوارض انسانی ..................................................................................................170
1-3-12-5- خصوصیات خانوار ........................................................................................170
2-3-12-5- سنت ها و فرهنگ ها .....................................................................................170
3-3-12-5- مسائل جنبی اجتماعی ....................................................................................171
4-3-12-5- ایمنی در برابر حوادث ....................................................................................172
5-3-12-5- بهداشت محیط ...............................................................................................172
6-3-12-5- تاسیسات وتجهیزات عمومی و زیر بنایی ..........................................................173
7-3-12-5- عوارض زیبا شناسانه .......................................................................................174
فصل ششم:نتیجه گیری وآزمون فرضیات و ارائه پیشنهادات
1-6-نتیجه گیری کلی.........................................................................................................175
2-6-آزمون فرضیات..........................................................................................................179
3-6-ارائه راهبردهای مناسب در فرایند توسعه آپارتمان نشینی..............................................181
منابع و مآخذ
ضمائم
زمستان 83